Wycinanka to symbol polskiej sztuki ludowej i jeden z najefektowniejszych elementów wystroju wiejskiej izby. Jest to forma wycięta z papieru, bibuły lub cienkiego kartonu za pomocą nożyc do strzyżenia owiec. Wyroby wieszano w oknach bądź przyklejano na ścianach i belkach sufitowych. Wycinankarstwo jest tradycją typową dla Mazowsza i jego bezpośredniego pogranicza a jako technika unikatem w skali europejskiej.

​

Sprężysta konstrukcja topornych stalowych nożyc ułatwiała kobietom wykrawanie, strzępienie i rytmizowanie zdobień bez ich uprzedniego wyrysowywania. Wzory występowały w trzech formach: jako proste, wycięte z arkusza; symetryczne, powstałe w wyniku parokrotnego złożenia arkusza oraz jako wielobarwne wyklejanki. Do najczęściej wykonywanych przedstawień należały drzewka kwiatowe, odczytywane jako “drzewa życia” łączące ziemię z niebem i znak środka świata; postacie kobiece symbolizjące boginię, pramatkę oraz motyw koguta – zwierzęcia posiadającego niezwykłą płodność i moc kreacyjną. O różnorodności wymiarów i kształtów w dużej mierze decydowała przestrzeń wiejskich izb, w którą wycinanka była, głownie w okresach przedświątecznych wkomponowywana.

 

Istnieje kilka hipotez dotyczących pojawienia się wycinanki. Jedna z nich mówi o zapożyczeniu z kultury żydowskiej. Inna hipoteza wiąże ich genezę z pojawieniem się na wsi kolorowego papieru glansowanego masowej produkcji. Te dwie teorie nie muszą się wykluczać. Wiadomo, że w połowie XIX wieku pojawiły się w oknach wiejskich domów papierowe, białe, ażurowe firanki. W tym samym czasie fabryka papieru w Jeziornie jako pierwsza rozpoczęła produkcję cienkiego, glansowanego papieru. Pracownicy skupowali w nadwiślańskich wsiach szmaty do produkcji celulozy. Walutą wymienną był kolorowy papier. Wisła była początkowym szlakiem rozprowadzania materiałów i motywów zdobniczych. Wycinano proste, jednobarwne ornamenty. Z Powiśla wycinanka rozprzestrzeniła się przez Kołbiel na pozostałe rejony Mazowsza: Kurpie, Łowicz i dalej w kierunku Opoczna, Kozienic i Rawy Mazowieckiej. Z czasem wzory zaczęto naklejać na szary papier lub karton, rozbudowując jednocześnie ich formę i treść. Szczytowy punkt rozwoju artystycznego wycinanka osiągnęła w drugiej połowie XIX wieku. Po I wojnie światowej zwyczaj strojenia chałup wycinankami należał już do rzadkości, jednakże po zakończeniu kolejnej wojny, powrócono do wycinania. Jako rozwijająca się gałąź sztuki nadal funkcjonuje w ośrodku łowickim i na kurpiach zielonych.

​

Wyjątkowo utalentowane kobiety szybko osiągały swój własny, oryginalny styl. Przez wiele dziesięcioleci wycinkarstwo było traktowane jednak jako twórczość zbiorowa i anonimowa. Stosowano nazwy regionalne bez wymieniania nazwisk. Niewiele było twórczyń, które strzegły swoich praw autorskich i nie oddawały wypracowanego stylu  “na modę”. Sytuacja zaczęła się zmieniać, gdy popularne stały się różnego rodzaju konkursy i wystawy. Stały się one znaczącą motywacją do tworzenia nowych, niepowtarzalnych motywów. Zaczęto wówczas podpisywać prace, a nawet posługiwać się swoim własnym stemplem z nazwiskiem i adresem zamieszkania.

​

Świat poznał wycinanki, gdy w 1901 roku zorganizowano w Krakowie pierwszą wystawę zbiorów łowickich. Rok później w warszawskiej „Zachęcie” otwarto wystawę prac ogólnopolskich. Wystawy te cieszyły się bardzo dużą popularnością i już wtedy dostrzeżono ze zdumieniem kunszt prostoty i geniusz niewyedukowanych artystów naiwnych.

 

Tekst: Diana Szawlowska

​

​

Literatura / literature:

 

A. Jackowski: Polska sztuka ludowa, Warszawa: Wydaw.Nauk. PWN, 2007.

A. Śledziewski: Wycinanka polska. Warszawa: LSW, 2008.

A. Błachowski: Polska wycinanka ludowa, Toruń 1986.

J. Grabowski: Wycinanka ludowa. Warszawa 1955.

A. Świątkowska: Łowicka wycinanka, w: „Polska Sztuka Ludowa” 1961 nr 2.

R. Reinfuss, J. Świderski: Sztuka ludowa w Polsce. Kraków 1960.

T. Seweryn: Polskie wycinanki papierowe XVII i XVIII wieku, w: „Polska Sztuka Ludowa” 1956 nr 2.

E. Frankowski: Wycinanki i ich przeobrażenia, w: „Przegląd Warszawski” 1924 r. nr 31-32.

H. Olędzka: Z badań nad wycinanką kurpiowską, w: „Polska Sztuka Ludowa” 1964 r. nr 3 i G. Frenkel (z Haify): Wycinanka żydowska, w: „Polska Sztuka Ludowa” 1956 r. nr 3.

A.Śledziewski: Wycinanki z Powiśla Otwocko-Garwolińskiego, w: „Polska Sztuka Ludowa” 1962 nr 4.

J. Czajkowski: Wycinanki kielecko-radomskie, „Polska Sztuka Ludowa” 1956 r. nr 4-5.

„Polska Sztuka Ludowa” 1964 r. nr 3.

„Polska Sztuka Ludowa” 1961 r. nr 2.

„Polska Sztuka Ludowa” 1962 r. nr 4